Jedan od preduslova za uspeh nekog proizvoda na tržištu je i njegov estetski izgled. Vizuelne karakteristike proizvoda su ono što ga čine privlačnijim potencijalnim kupcima i time dizajn doprinosi tržišnom uspehu proizvoda. Kada zaštitite svoj industrijski dizajn, dobivate isključivo pravo korišćenja kao i pravo da zabranite svakom trećem licu neovlašćeno korišćenje, kopiranje ili imitaciju. 

Šta je industrijski dizajn? 

U svakodnevnom govoru, kada za neki proizvod kažemo da je lepo dizajniran, obično mislimo na njegov spoljašnji izgled. Industrijski dizajn se odnosi upravo na te vizuelne karakteristike nekog proizvoda ili nekog njegovog dela, a posebno se odnosi na linije, konture, boje, teksturu i materijale od kojeg je neki proizvod sačinjen ili ukrašen.  

Ovim pravom zaštite intelektualne svojine štite se industrijski i zanatski proizvodi; ako se ne radi o proizvodima koji se mogu proizvesti na industrijski ili zanatski način, onda se radi o umetničkom delu koje se pak štiti autorskim pravom.  

Industrijski dizajn odnosi se samo na estetski ili ukrasni izgled proizvoda koje se razlikuje od njegovih tehničkih ili funkcionalnih sredstava. Od velikog je značaja za čitav niz industrijskih, zanatskih i modnih proizvoda- od nameštaja, igračaka i kućnih aparata preko automobila i delova automobila te garderobe i luksuznih proizvoda kao što su satovi i nakit, industrijski dizajn ima prilično široku primenu. 

Teritorijalna zaštita industrijskog dizajna 

Zaštita industrijskog dizajna vezana je uz teritorijalno načelo, odnosno da zaštita vredi samo na području zemlje u kojoj je takvo pravo priznato. Dakle, registracijom industrijskog dizajna lice stiče pravo na zaštitu na teritoriji gde je registrovan.  

Međunarodna zaštita može se ostvariti podnošenjem prijave putem Haškog sistema za međunarodnu registraciju industrijskog dizajna. Podnosilac prijave za priznanje prava na industrijski dizajn u Republici Srbiji može da podnese zahtev za međunarodnu registraciju industrijskog dizajna preko našeg Zavoda za intelektualnu svojinu ili direktno Međunarodnom birou Svetske organizacije za intelektualnu svojinu (WIPO). 

Takva jedna prijava može da obuhvati više od 60 država i koristi se za isticanje prava prioriteta u odnosu na naknadno podnesene prijave. 

Za zemlje članice Evropske Unije, nosioci prava industrijskog dizana mogu da podnesu prijavu za celokupni teritorij EU za nadležnom birou za registraciju industrijskog dizajna EU ili putem Haškog sistema za međunarodnu registraciju industrijskog dizajna. 

Pravni okvir zaštite industrijskog dizajna u Republici Srbiji 

U Srbiji imamo Zakon o pravnoj zaštiti industrijskog dizajna (Službeni Glasnik RS br. 104/2009, 45/2015 i 44/2018- drugi zakon) čije ćemo osnovne odredbe objasniti u ovom članku kako bismo vam približili koncept industrijskog dizajna.  

Zakonom o pravnoj zaštiti industrijskog dizajna uređuje se način sticanja i zaštita prava na spoljašnji izgled industrijskog ili zanatskog proizvoda. Spoljašnji izgled se odnosi na celokupan vizuelni utisak koji proizvod ostavlja na informisanog potrošača ili korisnika (radi se o fizičkim licima koje se redovno susreću sa takvim tipom proizvoda). 

Za početak ubacujemo jedan primer iz naše sudske prakse- presudom Privrednog apelacionog suda Pž 4903/23 iz 2023 godine potvrđeno je da za utvrđivanje povrede industrijskog dizajna nije od značaja unutrašnja konstrukcija proizvoda već spoljašnji izgled industrijskog ili zanatskog proizvoda. Spoljašnji izgled nekog proizvoda je manifestacija vizuelnog i prostornog odnosa, gde se struktura i funkcija proizvoda reflektuju na njegov spoljašnji izgled. 

Kako zakon definiše industrijski dizajn? 

Naš zakon kaže da je industrijski dizajn trodimenzionalan ili dvodimenzionalan izgled celog proizvoda ili, njegovog dela koji je određen njegovim vizuelnim karakteristikama, posebno linijama, konturama, bojama, oblikom, teksturom i/ili materijalima od kojih je proizvod sačinjen, ili kojima je ukrašen, kao i njihovom kombinacijom. 

Radi se o industrijskom ili zanatskom proizvodu, uključujući i delove koji su namenjeni za spajanje u složeni proizvod, pakovanje proizvoda, ukupni vizuelni identitet kao i grafičke simbole i tipografske oznake; kompjuterski programi su isključeni i obuhvaćeni autorskopravnom zaštitom. 

Primeri iz internacionalne prakse

Kako bismo bolje shvatili kakve sve vizuelne karakteristike mogu zaštiti registracijom industrijskog dizajna, ubacićemo par primera.  

Yves Saint Laurent ženska tašna 

Registracija dizajna ženske tašne podneta od strane Yves Saint Laurent ostvarena je 16 avgusta 2022 pod brojem D960565 (US ID). U prijavi se navodi ime i sedište podnosioca te ime kreatora proizvoda. Kada otvorimo prijavu vidimo više slika i opis odnosno perspektivni prikaz tašne sa novim dizajnom, prednji prikaz, zadnji prikaz, desni bočni prikaz, levi bočni prikaz te gornji i donji prikaz.  

Navodi se da je YSL logo prikazan isprekidanim linijama na prednjoj strani tašne ne čini deo traženog dizajna, ali da delovi torbe prikazani isprekidanim linijama predstavljaju šavove i čine deo traženog dizajna. 

Crveni đon: Zaštitni znak ili industrijski dizajn? 

Većini je poznata dugogodišnja borba poznatog dizajnera Christian Louboutina da zaštiti crveni đon svojih cipela te je veliku pobedu odneo i na Evropskom sudu pravde. Međutim, crveni đon je naposletku zaštićen kao zaštitni znak, a ne industrijski dizajn iz nekoliko ključnih razloga– prepoznatljivi crveni đon služi kao identifikacija brenda te znak pozicije u skladu sa mišljenjem Evropskog suda pravde što označava specifično mesto na kojem se pojavljuje zaštitna boja što omogućava drugačiju vrstu zaštite od industrijskog dizajna. Odnosno, crveni đon se izjednačava sa identifikacijom brenda na tržištu i ne predstavlja isključivo industrijski dizajn koji se bavi estetskim karakteristikama proizvoda. 

Baršunasta tekstura jezgra karmina 

Kao primer možemo dalje navesti i jedan kozmetički proizvod koji je zaštićen kao industrijski dizajn. Pod međunarodnim registracionim brojem DM/214 726 od 21 aprila 2021 godine i od strane podnosioca Parfums Christian Dior sa sedištem u Parizu, zaštićen je dizajn proizvoda pod nazivom jezgro karmina za usne. Zaštićen proizvod se opisuje kao baršunasta tekstura jezgra karmina za usne u crvenoj boji sa napomenom da tuba karmina koja se može videti na reprodukcijama nije deo dizajna. 

Spoljašnji izgled modela automobila 

Honda Motor Co Ltd sa sedištem u Tokiju podnela je 2020 godine prijavu za međunarodnu zaštitu 8 proizvoda i proizvodi su zaštićeni pod međunarodnim registarskim brojem DM/211 203. 

U dokumentu se navodi da se štiti spoljašnji izgled automobila, izgled prednjeg branika, rešetke za vozila, zadnjih branika, instrument table, centralne konzole vozila kao i unutrašnje obloge za vozilo. 

Koji su uslovi za zaštitu industrijskog dizajna? 

Industrijski dizajn se štiti ako ima dve karakteristike: nov je i ima individualan karakter.  

Šta znači da je industrijski dizajn nov? 

Novost znači da industrijski dizajn nije postao dostupan javnosti pre dana podnošenja prijave za priznanje industrijskog dizajna ili pre datuma priznanja prava prvenstva ukoliko je ono zatraženo, ili ako ne postoji ranije podneta prijava za priznanje identičnog dizajna (razlikuje se samo u nebitnim detaljima) koja je postala dostupna javnosti. 

Tako se smatra, u skladu sa članom 7 Zakona, da je industrijski dizajn postao dostupan javnosti ako je objavljen nakon registracije, ako je izlagan, korišćen u prometu ili na drugi način otkriven pre dana podnošenja prijave dizajna, ili datuma priznatog prava prvenstva (ako je ono zatraženo), osim u slučaju kada nije postojala razumna mogućnost da poslovni krugovi specijalizovani za datu oblast saznaju za pomenute događaje u standardnim tokovima poslovanja u Srbiji.  

Ipak, ukoliko je industrijski dizajn postao dostupan ukoliko je otkriven trećem licu pod eksplicitnim ili implicitnim uslovom čuvanja tajnost, neće se smatrati da je postao dostupan javnosti ili ako ga je otkrio autor, njegov pravni sledbenik ili treće lice (na osnovu informacije dobijene od autora ili njegovog pravnog sledbenika) pod uslovom da je, od trenutka kada je otkriven do trenutka podnošenja prijave za priznanje prava na industrijski dizajn proteklo manje od 12 meseci ili ako je postao dostupan javnosti kao posledica zloupotrebe vezane za autora ili pravnog sledbenika autora. 

Koliko je važno da se čuva industrijski dizajn u tajnosti pre registracije? 

Ove odredbe našeg Zakona upućuju da je prilično bitno da industrijski dizajn ostane u tajnosti pre registracije, dajući pritom i poneku iznimku od pravila kao, na primer, kada treće lice koje je imalo obavezu čuvanja tajnosti dizajna, ga učini dostupnim javnosti.  

Novost je jedna od dva glavna uslova za zaštitu prava industrijskog dizajna pa pre registracije ne bi trebalo da postane dostupan javnosti- pojedina zakonodavstva omogućuju tzv grace period što znači da je registracija moguća u roku od 6 do 12 meseci od kada je dizajn postao dostupan javnosti (bacite oko i na gore navedenu odredbu našeg Zakona). 

Ovaj koncept grace period-a je koristan kada se proizvod sa određenim industrijskim dizajnom koji se želi zaštititi izlaže, na primer, na sajmovima ili priredbama, ili se objavljuje u katalozima i brošurama- grace period omogućava da industrijski dizajn u tom vremenskom roku ne izgubi uslov novosti, ali ipak ne omogućava isključiva prava na zaštitu dizajna. 

Potrebno je određena doza opreza jer nemaju sva zakonodavstva ovu mogućnost te je uglavnom preporučljivo industrijski dizajn držati u tajnosti koliko god je to moguće. Autori koji pre registracije pokazuju dizajn trećim licima često pribegavaju sastavljanju ugovora o poverljivosti, precizirajući da saznanja o industrijskom dizajnu predstavljaju tajnu. 

Osnovne informacije o ugovoru o poverljivosti možete da pročitate u ovom članku.  

Šta znači da industrijski dizajn ima individualan karakter? 

Smatra se da industrijski dizajn ima individualan karakter ako se ukupan utisak koji ostavlja na informisanog korisnika razlikuje od ukupnog utiska koji na tog korisnika ostavlja bilo koji drugi industrijski dizajn koji je postao dostupan javnosti pre dana podnošenja prijave industrijskog dizajna ili datuma priznatog prava prvenstva. Prilikom utvrđivanja individualnog karaktera uzeće se u obzir stepen slobode autora prilikom stvaranja dizajna određenog proizvoda. 

Nadalje, ako je industrijski dizajn nekog proizvoda koji se želi zaštititi sastavni deo složenog proizvoda smatraće se da je ispunio uslove novosti i individualnosti ako je ostao vidljiv tokom redovne upotrebe složenog proizvoda te ako vidiljive karakteristike sastavnog dela ispunjavaju navedene uslove. Redovna upotreba se odnosi na upotrebu od strane krajnjeg korisnika, isključujući pritom održavanje, servisiranje ili popravke proizvoda (setimo se, na primer, delova automobila). 

Koji industrijski dizajn ne može da se zaštiti? 

Ne može da se zaštiti industrijski dizajn koji ne odgovara definiciji industrijskog dizajna koji daje naš Zakon. 

Nadalje, ne može da se zaštiti industrijski dizajn koji ne ispunjava uslove novosti i individualnog karaktera te koji je učinjen dostupnim javnosti pre podnošenja prijave dizajna, ukoliko ne može da se iskoristi neka od zakonom predviđenih iznimki. 

Zaštita industrijskog dizajna je isključena i u slučaju tehničke funkcije i suprotnosti sa javnim poretkom i moralom. Odnosno, ne može da se zaštiti spoljašnji izgled nekog proizvoda koji je isključivo određen tehničkom funkcijom proizvoda (uz jednu iznimku predviđenu Zakonom) kao i čije bi javno objavljivanje ili upotreba bila protivna javnom poretku ili prihvaćenim moralnim principima društva. 

Ako je lice koje nema pravo na zaštitu industrijskog dizajna podnelo prijavu, takav dizajn ne može da se zaštiti. Pravo na zaštitu industrijskog dizajna pripada autoru ili njegovom pravnom sledbeniku kao i poslodavcu, a strana fizička i pravna lica uživaju ista prava kao i domaća lica ako to proizlazi iz međunarodnih ugovora ili načela uzajamnosti. 

Takođe, ne može da se štiti industrijski dizajn koji koristi prepoznatljiv znak, a zakon kojim se uređuje takav znak omogućava nosiocu prava da zabrani korišćenje te ako se zaštitom industrijskog dizajna povređuje autorsko pravo ili pravo industrijske svojine nekog drugog lica. 

Nadalje se navodi da ukoliko ne postoji odobrenje nadležnog organa, a industrijski dizajn sadrži javni grb, zastavu ili simbol, naziv ili skraćenicu neke države ili međunarodne organizacije, religiozne ili nacionalne simbole, ne može da se zaštiti. 

Koliko traje zaštita industrijskog dizajna? 

Pravo na zaštitu industrijskog dizajna stiče se upisom u registar industrijskog dizajna i traje 5 godina. Može se produžavati za periode od po 5 godina, a najduže do 25 godina računajući od datuma podnošenja prijave za priznanje prava na industrijski dizajn. 

Koja su prava autora industrijskog dizajna? 

Presudom Vrhovnog kasacionog suda Rev 318/16 iz 2017 godine naznačeno je da je industrijski dizajn isključivo pravo koje ovlašćuje svog titulara da koristi industrijski dizajn i da drugima zabrani da to čine te važi 25 godina od dana podnošenja prijave. 

Autor industrijskog dizajna ima moralna i imovinska prava. Moralno pravo se odnosi na pravo autora da njegovo ime bude navedeno u prijavi, spisima i ispravi o industrijskom dizajnu, a imovinsko pravo se odnosi na uživanje ekonomske koristi od iskorišćavanja zaštićenog industrijskog dizajna.  

Ukoliko autor nije ujedno i nosilac prava na industrijski dizajn, oblik ekonomske koristi koju uživa autor od iskorišćavanja zaštićenog industrijskog dizajna određuje se ugovorom između nosioca i autora.  

Ovde postoje i neka ograničenja- naime, nosilac prava na industrijski dizajn ne može da zabrani trećem licu radnje učinjene u privatne i nekomercijalne svrhe kao i eksperimentalne svrhe te radnje umnožavanja u svrhu podučavanja ili citiranja, pod uslovom da su takve radnje u skladu sa praksom lojalne konkurencije i da neopravdano ne ugrožavaju normalno iskorišćavanje industrijskog dizajna te da je navedeno odakle je dizajn preuzet.  

 

Napomena: Ovaj tekst ne predstavlja pravni savet, već lični stav autora.